Τα προβλήματα διαγωγής είναι η πιο συχνή μορφή ψυχιατρικών προβλημάτων της παιδικής και εφηβικής ηλικίας τόσο στον γενικό πληθυσμό όσο και μεταξύ των παραπομπών στις Παιδοψυχιατρικές Υπηρεσίες. Οι διαταραχές που σχετίζονται με προβλήματα συμπεριφοράς είναι η Εναντιωματική –Προκλητική Διαταραχή (ΕΠΔ) και η Διαταραχή Διαγωγής (ΔΔ). Υπάρχει όμως περίπτωση να παρουσιαστουν προβλήματα συμπεριφοράς και σε παιδιά με άλλου τύπου δυσκολίες όπως είναι η Ελλειπής οριοθέτηση, η Κατάθλιψη, η Σχιζοφρένεια, η Χρήση ουσιών, η Μετατραυματική διαταραχή κ.α. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τις ΕΠΔ και ΔΔ.
Η εναντιωτική-προκλητική διαταραχή παρατηρείται σε παιδιά κάτω των 10 ετών. Χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενο πρότυπο αντιδραστικής, προκλητικής, απείθαρχης και εχθρικής συμπεριφοράς προς άτομα εξουσίας, που οδηγεί σε σημαντικά προβλήματα και δυσλειτουργία σε διάφορους τομείς της καθημερινής ζωής του παιδιού. Χαρακτηριστικές είναι κάποιες από τις παρακάτω συμπεριφορές:
- συχνά χάνει την ψυχραιμία του
- συχνά διαφωνεί με τους ενήλικες
- συχνά αρνείται ενεργά να υπακούσει ή να συμμορφωθεί με τα αιτήματα ή τους κανόνες των ενηλίκων
- συχνά ενοχλεί εσκεμμένα άλλους ανθρώπους
- συχνά κατηγορεί άλλους για τα δικά του λάθη ή τη δική του απαράδεκτη–συμπεριφορά
- είναι συχνά ευερέθιστο ή ενοχλείται εύκολα από τους άλλους
- είναι συχνά θυμωμένο και προσβλητικό
- είναι συχνά κακεντρεχές και εκδικητικό
Δεν παρατηρούνται συμπεριφορές που παραβιάζουν τον νόμο ή τα δικαιώματα των άλλων στην Ε-ΠΔ.
Η ΔΔ διακρίνεται σε δύο τύπους ανάλογα με την ηλικία εκδήλωσης των συμπτωμάτων: με έναρξη κατά την παιδική ηλικία και με έναρξη κατά την εφηβική ηλικία. Η διαταραχή χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενο και διαρκές πρότυπο αντικοινωνικών και επιθετικών συμπεριφορών, που διαρκεί περισσότερο από 12 μήνες, εξαιτίας των οποίων παραβιάζονται τα βασικά δικαιώματα των άλλων και ανάλογοι της ηλικίας κανόνες. Χαρακτηριστικά συμπτώματα είναι η επιθετικότητα προς ανθρώπους και ζώα, η σωματική βία, η καταστροφή ξένης περιουσίας, οι εμπρησμοί, η απάτη, η κλοπή και η τάση για επανειλημμένα ψεύδη. Η λειτουργικότητα του παιδιού στον κοινωνικό και σχολικό τομέα παρεμποδίζεται σοβαρά, εξαιτίας της αποκλίνουσας συμπεριφοράς.
Η αιτιολογία είναι ετερογενής. Σήμερα θεωρείται ότι η αλληλεπίδραση μεταξύ γενετικής προδιάθεσης και περιβαλλοντικών παραγόντων, μπορεί να οδηγεί στην εκδήλωση των προβλημάτων.
Βιολογικοί παράγοντες-Βιολογική προδιάθεση
-Τα παιδιά παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα διέγερσης του αυτόνομου νευρικού συστήματος (Hinshaw & Anderson1996).Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη τάση αποφυγής αρνητικών εμπειριών όπως οι επιπλήξεις και οι τιμωρίες.
–Τα ευρήματα νευρο-ενδοκρινολογικών μελετών, σχετικά με τα επίπεδα κορτιζόλης, τεστοστερόνης και των μονοαμινών, ντοπαμίνης, νορεπινεφρίνης και σεροτονίνης,θεωρούνται ότι σχετίζονται με την επιθετική συμπεριφορά. Οικογενειακοί Παράγοντες Η ποιότητα των ενδοοικογενειακών σχέσεων και ο τρόπος λειτουργίας της οικογένειας. Η ποιότητα επικοινωνίας ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά και η σταθερότητα που αυτοί υιοθετούν, είναι αυτή που επηρεάζει την εμφάνιση της διαταραχής.
Σε μεγαλύτερο κίνδυνο βρίσκονται τα παιδιά τα οποία κακοποιούνται η εκτίθενται σε οικογενειακή βία. Επίσης οι κακές οικογενειακές σχέσεις, ο θάνατος των γονιών και άλλες τραυματικές εμπειρίες κατά την παιδική ηλικία αυξάνουν την πιθανότητα εκδήλωσης της διαταραχής.
Κοινωνικοί παράγοντες Οι κακές συνθήκες διαβίωσης, η φτώχια και η ύπαρξη πολλών παιδιών στην οικογένεια καθώς και η ύπαρξη περιθωριακών ομάδων στη γειτονιά ,έχουν από παλιά συνδεθεί με την εκδήλωση παραπτωματικής συμπεριφοράς.
Ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του παιδιού θεωρούνται παράγοντας κινδύνου. Η δύσκολη ιδιοσυγκρασία του παιδιού μπορεί να επηρεάσει τις πρακτικές ανατροφής και τις γονεϊκές δεξιότητες ή να οδηγεί άμεσα σε προβλήματα διαγωγής.
Συνοδά προβλήματα Τα παιδιά με διαταραχή διαγωγής έχουν φυσιολογική νοημοσύνη αλλά παρουσιάζουν: Ελλείμματα στο γλωσσικό και γνωστικό τομέα. Το γεγονός αυτό καθιστά δυσκολότερη την επικοινωνία του παιδιού με τους γονείς και δημιουργεί έντονα συναισθήματα ματαίωσης και οδηγεί σε λιγότερο θετικές αλληλεπιδράσεις και περισσότερο τιμωρία.
Επίσης παρουσιάζουν συχνά ελλείμματα στον τρόπο επεξεργασίας των πληροφοριών που προέρχονται από διάφορες κοινωνικές καταστάσεις (Crick & Dodge,1994). Τα παιδιά αυτά πολλές φορές αποδίδουν στους άλλους τις δικές τους επιθετικές διαθέσεις και δυσκολεύονται να κατανοήσουν τις πραγματικές προθέσεις των άλλων απέναντι τους, με αποτέλεσμα να τις παρερμηνεύουν. Επιπλέον πολλές φορές δυσκολεύονται να προβλέψουν τις συνέπειες των πράξεων τους και υποτιμούν τις συνέπειες της επιθετικής τους συμπεριφοράς.
Η αξιολόγηση εστιάζεται στην εκτίμηση της προσωπικότητας, στις σχέσεις με τους συνομηλίκους και στο πρότυπο των συμπτωμάτων. Στόχος είναι να διερευνηθούν πιθανά συνυπάρχοντα προβλήματα, όπως άγχος, χαμηλές γνωστικές δεξιότητες και χρήση ουσιών. Η αξιολόγηση εστιάζεται επίσης στην κριτική ικανότητα του παιδιού σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις, στο χειρισμό των συγκρούσεων και στην υποστήριξη του παιδιού από την οικογένεια.
Θεραπευτική αντιμετώπιση Η πολυπλοκότητα των διαταραχών διαγωγής, απαιτεί θεραπευτικές προσεγγίσεις σε όλο το φάσμα των πιθανών αιτίων. Λαμβάνονται σοβαρά υπόψη το αναπτυξιακό επίπεδο και το φύλο του παιδιού, η συνύπαρξη άλλων διαταραχών, η εμπλοκή των γονέων, των δασκάλων και πιθανώς άλλων υπηρεσιών. Η θεραπεία της Εναντιωτικής Διαταραχής, τη στιγμή που δεν υπάρχει συννοσηρότητα με κάποια άλλη διαταραχή, απαιτεί συμπεριφοριστικές παρεμβάσεις, ψυχοθεραπεία ψυχοδυναμικού τύπου και σπάνια φαρμακοθεραπεία.
